Doświadczenia zmysłowe

Ludzie posługują się zmysłami takimi jak: wzrok, słuch smak, węch, wzrok. Oprócz tych pięciu podstawowych zmysłów, istnieją również inne, takie jak zmysł równowagi (przedsionkowy), zmysł propriocepcji (czucie własnego ciała) oraz zmysły wewnętrzne związane z percepcją stanu organizmu (np. ból, pragnienie). Zmysły współdziałają ze sobą, co pozwala nam lepiej rozumieć i reagować na otaczający nas świat. Dzięki zmysłom doświadczamy piękna otaczającego nas świata, możemy cieszyć się smakiem jedzenia, komunikować się z innymi ludźmi. To dzięki nim postrzeganie naszego istnienia staje się bogate i zróżnicowane.

Zmysł wzroku

U dzieci ze spektrum autyzmu wzrok jest jednym z najlepiej działających zmysłów. Podczas nauki i eksploracji otaczającego nas świata, w dużej mierze polegają na bodźcach wzrokowych, to właśnie ten zmysł może być narażony na nadmierną stymulację. Intensywne światła lub powierzchnie, które reflektują światło, obiekty poruszające się w szybkim tempie lub o zmiennym rytmie lub zbyt wiele obiektów w zasięgu wzroku jak również ruchome obiekty poruszające się szybko lub w sposób nieregularny Może to prowadzić do zniekształcenia oraz pewnego rodzaju chaosu w odczuciach. Na podkreślenie zasługuje fakt, że chociaż u wielu dzieci z autyzmem zmysł wzroku często funkcjonuje najlepiej, może być on niewystarczająco aktywny lub nieprawidłowo zorganizowany. Może to dotyczyć dziecka, które buja się lub kołysze (starając się zmienić kąt widzenia), unika zmian wysokości (jak drabiny czy schody) lub jest zafascynowane przedmiotami w ruchu. Mogą występować ograniczenia związane z percepcją fizyczną. Część dzieci nie dostrzega głębi i ma zawężone pole widzenia, co przypomina sytuację, jak gdyby patrzyło się przez rolkę po papierze toaletowym,nie zauważając otaczających nas elementów. Ich wizja świata może wydawać się wypaczona i fragmentaryczna. 

Zmysł słuchu

Zmysł słuchu przekazuje nam ogromne ilości informacji. Percepcja dźwięku polega na natychmiastowym odbiorze i analizie jego podstawowych właściwości, takich jak głośność, ton, częstotliwość, drgania oraz kierunek, z którego dźwięk dociera. U wielu dzieci ze

spektrum autyzmu występują znaczne trudności związane ze zmysłem słuchu. Nadwrażliwość na dźwięki może prowadzić do dużego cierpienia. Dźwięki codziennego życia są zbyt hałaśliwe, przenikliwe, intensywne i uciążliwe. Dziecko może mieć trudności z tłumieniem i/lub filtrowaniem dźwięków, co utrudnia mu wyodrębnienie głosu mamy spośród szumów suszarki lub telewizora, a także rozpoznanie głosu nauczyciela wśród hałasów i szeptów innych uczniów w klasie. Podwrażliwość słuchowa jest powiązana z innymi trudnościami. Ma wpływ na rozwój językowy, umiejętność korzystania z języka, proces socjalizacji oraz osiągnięcia edukacyjne.

Dzieci nie zawsze wychwytują wszystkie elementy wypowiedzi, mogą mieć trudności z przetwarzaniem niektórych dźwięków lub postrzegać długie ciągi dźwięków zamiast pojedynczych słów i zwrotów. Dziecko z obniżoną wrażliwością słuchową może mieć również

problemy z przetwarzaniem dźwięków. Może mówić zbyt cicho albo zbyt głośno, stara się przebywać w pobliżu głośnych urządzeń, takich jak suszarki czy miksery, lub w miejscach, które dostarczają mu dodatkowych bodźców sensorycznych. Podwrażliwość może manifestować się zainteresowaniem płynącą wodą, na przykład podczas nalewania wody do wanny lub spuszczania wody w toalecie oraz zainteresowaniem zabawkami, które wytwarzają wibracje lub dźwięki.

Zmysł dotyku

Nasza skóra odbiera ogromną ilość informacji, takich jak subtelne dotknięcia oraz mocniejsze uciski, szeroki wachlarz temperatur, różne odczucia bólowe, a także zróżnicowane tekstury – od gładkich po szorstkie. Nadwrażliwość na dotyk nazywana jest obronnością dotykową. Dziecko ze spektrum autyzmu, czujące się uwięzione we własnym ciele, nie potrafi kontrolować nieprzyjemnych bodźców, które je zalewają w postaci ubrań, które sprawiają dyskomfort, niepożądanych kontaktów oraz nieprzyjemnej tekstury przedmiotów,

z którymi ma do czynienia podczas dotyku lub spożywania posiłków. U dziecka z nadwrażliwością na dotyk, metki odzieżowe, guziki, suwaki, ściągacze przy rękawach oraz inne elementy ubioru mogą prowadzić do ciągłego rozproszenia uwagi. Takie dziecko może unikać przytulania i intensywnie opierać się obcinaniu włosów oraz paznokci, atakże stosowaniu szamponu i myciu zębów. Zajęcia manualne, takie jak malowanie palcami czy zabawy w piaskownicy, mogą powodować więcej stresu niż radości. Dzieci z niedowrażliwością dotykową mają silną potrzebę doświadczania bodźców dotykowych. Takie dzieci często przesuwają ręką po ścianach, mają potrzebę dotykania innych osób oraz różnych przedmiotów, a czasem nie odczuwają różnic w temperaturze. Mogą wykazywać zaskakujące, a nawet niepokojące zachowania, czasami zagrażające bezpieczeństwu. Autostymulacja może skutkować wyrządzaniem sobie krzywdy (np. gryzieniem się, szczypaniem, przyciskaniem różnych przedmiotów czy zbyt intensywnym szczotkowaniem zębów). Dzieci nie zdają sobie sprawy ze swojej siły ani z tego, jak wysoko potrafią znosić ból i temperaturę. Zwykle wybierają ubrania grube, obcisłe lub o wyraźnej fakturze. Mogą świadomie dotykać przedmiotów lub innych osób, bądź wchodzić z nimi w kontakt, aby stymulować swój układ sensoryczny. Inne osoby mogą postrzegać ich sposób kontaktu jako zbyt nachalny i niestosowny.

Zmysł węchu

Nadwrażliwość na zapachy często występuje u dzieci z autyzmem. Aromaty i wonie, które większość osób uznaje za przyjemne lub neutralne, mogą powodować ogromny dyskomfort u dziecka z autyzmem, prowadząc do silnych reakcji emocjonalnych lub nawet nudności. Zwiększona niedowrażliwość na zapachy objawia się u dzieci, które wydają się nadmiernie zainteresowane wąchaniem swojego ciała oraz innych osób. Dzieci mogą wkładać do ust różne nietypowe i niezdatne do spożycia przedmioty, takie jak klej, kamyki czy mydło. Mogą również wykazywać brak wrażliwości na zapachy, które dla innych są odpychające, na przykład zapach moczu i kału (rozmazywanie).

Zmysł smaku

Nasza percepcja smaku jest ściśle związana z naszym zmysłem węchu. Zmysł ten pełni rolę swoistego wartownika: gdy potrawa wydaje się podejrzanie pachnieć, na przykład jakby była spleśniała lub przypalona, rezygnujemy z jej spróbowania. Tak, dzieci z nadwrażliwością układu smakowego mogą reagować w sposób, który sprawia, że są bardziej wybredne w kwestii jedzenia. Ich nadwrażliwość może przejawiać się w unikaniu potraw o określonych smakach, temperaturach czy konsystencjach. Oprócz cierpkich i ostrych smaków, mogą być również wrażliwe na potrawy, które są zbyt słodkie lub słone. Dzieci te mogą unikać jedzenia, które ma intensywne smaki lub nietypowe tekstury.  Na przykład, mogą odrzucać potrawy, które są zbyt miękkie lub lepkie, a także te, które mają zbyt wiele składników o różnorodnej konsystencji. Ważne jest, aby rodzice i opiekunowie byli świadomi tych preferencji, aby mogli dostarczać dzieciom odpowiednie, zdrowe posiłki, które będą dla nich akceptowalne i smaczne. W takich sytuacjach warto również rozważyć współpracę z dietetykiem lub terapeutą zajmującym się żywieniem, aby pomóc dziecku w odkrywaniu nowych smaków i potraw w sposób, który będzie dla niego komfortowy.  Dostosowanie diety do indywidualnych potrzeb dziecka może być kluczowe dla jego zdrowia i samopoczucia. Na przeciwnym końcu zakresu wrażliwości znajdują się dzieci z niedowrażliwością smakową.

Charakteryzują się one ograniczonym odczuwaniem smaku i mogą:

a) spożywać wszystko, co znajdą,

b)jeść niewiele, ponieważ nie postrzegają jedzenia jako przyjemności i nie wykazują nim zainteresowania,

c) wybierać nietypowe połączenia smakowe (na przykład słodkie naleśniki z keczupem)

d) konsumować niebezpieczne dla zdrowia substancje, takie jak papier, piasek czy ziemia.

Zarówno niedowrażliwość, jak i nadwrażliwość smakowa mogą prowadzić do istotnych problemów zdrowotnych. Niedowrażliwość może skutkować nadużywaniem jedzenia oraz schorzeniami związanymi z przejadaniem się, podczas gdy nadwrażliwość może powodować unikanie wielu zdrowych produktów, takich jak warzywa. Radzenie sobie z zaburzeniami smaku wymaga czasu i wytrwałości.

Zmysł równowagi i układ proprioceptywny

Układ przedsionkowy jest odpowiedzialny za naszą zdolność do utrzymania równowagi, reagując na zmiany w położeniu oczu i głowy. Jego główny ośrodek znajduje się w uchu wewnętrznym. układ proprioceptywny odgrywa kluczową rolę w naszym postrzeganiu ciała i

jego pozycji w przestrzeni. Proprioceptory, znajdujące się w mięśniach, ścięgnach oraz stawach, monitorują rozciąganie, napięcie i położenie kończyn. Dzięki temu nasz mózg otrzymuje informacje na temat ruchów i postawy ciała, co pozwala na koordynację ruchów

oraz utrzymanie równowagi. Układ proprioceptywny odgrywa kluczową rolę w naszym postrzeganiu ciała i jego pozycji w przestrzeni.

Proprioceptory, znajdujące się w mięśniach, ścięgnach oraz stawach, monitorują rozciąganie, napięcie i położenie kończyn. Dzięki temu nasz mózg otrzymuje informacje na temat ruchów i postawy ciała, co pozwala na koordynację ruchów oraz utrzymanie równowagi. Propriocepcja jest niezwykle ważna w codziennych czynnościach, takich jak chodzenie, bieganie czy wykonywanie precyzyjnych ruchów. Umożliwia nam także reagowanie na zmiany w otoczeniu, co jest istotne dla uniknięcia kontuzji. Zaburzenia propriocepcji mogą prowadzić do problemów z równowagą oraz koordynacją, co może wpływać na zdolność do wykonywania różnych aktywności fizycznych. Propriocepcja jest niezwykle ważna w codziennych czynnościach, takich jak chodzenie, bieganie czy wykonywanie precyzyjnych ruchów. Umożliwia nam także reagowanie na zmiany w otoczeniu, co jest istotne dla uniknięcia kontuzji. Zaburzenia propriocepcji mogą prowadzić do problemów z równowagą oraz koordynacją, co może wpływać na zdolność do wykonywania różnych aktywności fizycznych. Dziecko może mieć trudności z utrzymaniem równowagi, potykając się o własne

nogi, obijając się o ściany i spadając z krzeseł. Może odczuwać lęk związany z grawitacją, szczególnie w sytuacjach, gdy musi oderwać stopy od ziemi, na przykład podczas wspinania się po drabinie na zjeżdżalnię, jazdy na rowerze lub siedzenia na wysokim krześle.

Zaburzenia równowagi mają wpływ na niemal wszystkie funkcje organizmu, co prowadzi do wystąpienia objawów takich jak: utrata stabilności, przewlekłe nudności, problemy ze słuchem oraz zakłócenia w widzeniu. dzieci mogą mieć trudności w ocenie odległości, a

światła wydają się zbyt intensywne. Mogą również borykać się z problemami z pamięcią i/lub koncentracją, a także z przewlekłym zmęczeniem, silnymi stanami lękowymi oraz depresją. Dzieci z zaburzeniami układu proprioceptywnego mogą mieć trudności z poruszaniem się, co objawia się chaotycznym chodem. Wykazują problemy z posługiwaniem się sztućcami, ołówkiem oraz innymi narzędziami wymagającymi precyzyjnej motoryki małej. Mogą również tracić równowagę przy zamkniętych oczach i często uderzają w otaczające je przedmioty.

                                                                                                                                                                                                     Edyta Kwiecień

Literatura:

„Dziesięć rzeczy o których chciałoby ci powiedzieć dziecko z autyzmem”, E. Notbohm,

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2017

„Autyzm... Co to dla mnie znaczy?” ,C. Faherty, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,

Kraków 2016

„Integracja sensoryczna w autyzmie”, B. Odowska-Szlachcic, Wydawnictwo Harmonia,

Gdańsk 2018

Przeczytaj także: wpis o integracji sensorycznej

Dzięki niemu dowiesz się, jakie sygnały mogą świadczyć o przeciążeniu senorycznym, jakie są aspekty integracji sensorycznej w spektrum autyzmu oraz poznasz cele terapii SI!