Termin „teoria umysłu” opisuje w jaki sposób rozumiemy i interpretujemy nasz świat społeczny. Definiuje się ją jako zdolność wyciągania wniosków na temat stanów umysłu innych osób ( ich myśli, przekonań, pragnień, intencji, itp.) i przewidywania na tej podstawie zachowania tychże osób. Dzięki obserwacji wskazówek społecznych (kontekst zdarzenia) oraz obserwacji ruchu biologicznego (np. wyciągniecie ręki na powitanie) możemy domniemywać jaki jest stan emocjonalny drugiej osoby, nastawienie do Nas, jakie są jego intencje, pragnienia, oczekiwania.

Zdolność korzystania z teorii umysłu opiera się na 4 kanałach zmysłowo - psychicznych:

wzrok, słuch, osądy i uczucia.

Wzrok pozwala nam obserwować ludzi oraz ich interakcje z nami i z innymi osobami.

Słuch pozwala nam odbierać nie tylko słowa ale też sposób ich wypowiadania.

Osąd to skomplikowane abstrakcyjne pojęcie dla dzieci, które nie rozwinęły teorii umysłu. Sądzić to zupełnie co innego niż wiedzieć. Osąd pozwala nadawać informacji osobisty charakter, to co sądzimy na dany temat może się różnić od tego co sądzi o nim ktoś inny. Przekonania wpływają na osąd i mogą go modyfikować, kiedy próbujemy prognozować w oparciu o dawniejsze doświadczenia, literaturę i fakty.

Uczucie to kolejne abstrakcyjne pojęcie. Oznacza świadomy stan gotowości lub przeżywania emocji. Osoba musi być wrażliwa na tego rodzaju wewnętrzne reakcje, na ludzi, miejsca i rzeczy; musi na nie reagować. Uczucia powstają na bazie doświadczeń, które są różnie interpretowane i wyrażane przez różnych ludzi z tego powodu ich interpretacja czy nawet samo ich rozpoznanie stanowi jeszcze trudniejsze wyzwanie dla osób pozbawionych teorii umysłu.

Przyjmuje się, że w trakcie prawidłowego rozwoju „teoria umysłu” pojawia się około 4 roku życia dziecka a do piątych urodzin jest już dobrze opanowana. Przed osiągnięciem tego wieku dziecko przyjmuje, że inni myślą i czują tak jak ono, a także, że wierzą w to samo, w co wierzy ono. Zakłada, że opinie i przekonania innych ludzi są tożsame z jego opiniami i przekonaniami. Postrzega świat jako odnoszący się do jego Ja, określamy to mianem egocentryzmu. Jednak już w wieku 2 lat pojawia się kryzys „okropnego dwulatka”, który często jest interpretowany jako dowód na rosnąca świadomość, frustrujących różnic między ich własnymi pragnieniami a pragnieniami rodziców.

Doświadczenie i badania wskazują, że wiele dzieci z diagnozą zaburzenia ze spektrum autyzmu nie potrafi obserwować i interpretować niewerbalnych wskazówek społecznych i ruchu biologicznego, by móc zasymulować we własnej głowie to, co myśli, czuje lub planuje inna osoba. Uta Frith uważa, że brak, tej właśnie zdolności mentalizacji, za podstawową przeszkodę w rozwoju społecznym dzieci z autyzmem lub zespołem Aspergera.

Poniżej przykłady dowodzące tego jak ważną rolę w realnym życiu , w sytuacjach społecznych odgrywają wskazówki sytuacyjne oraz ruch biologiczny.

„Michał sięga po czapkę. Jeśli to już wszystkie informacje jakie nam dano to nasuwa się wiele pytań. Czy ją ubierze? Czy poda czapkę bratu? Czy włoży do szafy? W tej scence ważną rolę odgrywają wskazówki. Jeśli ciało Michała jest zwrócone przodem do lustra możemy przypuszczać, że założy czapkę, Jeżeli obok stoi brat z wyciągniętą ręką, zakładamy, że Michał poda czapkę bratu. Jeśli Michał idzie w stronę szafy uznamy, że odłoży tam czapkę”.

„ Jeżeli ktoś idzie w Naszym kierunku, z uśmiechem na twarzy i wyciągnięta ręką, zakładamy, że chce się z nami przywitać, że ma dobre zamiary, nie zinterpretujemy tego jako zagrożenie”

„ Jeżeli, ktoś wyciąga rękę po szklankę z wodą, zakładamy, że chce mu się pic”

Do czego potrzebna nam teoria umysłu?

Po pierwsze do rozumienia zachowań społecznych. Czytanie umysłu odgrywa bardzo ważną rolę w zrozumieniu ludzkiego świata przypisywanie stanów umysłowych ludziom jest zdecydowanie najłatwiejszym sposobem ich zrozumienia.

Przykład:

„ Podczas rozmowy z drugą osobą zauważasz, że ta, często zerka na zegarek - wyciągniesz wniosek, że ta osoba chce zakończyć rozmowę, prawdopodobnie się jej spieszy albo ją nudzisz 😊”

„Rozmawiasz z drugą osobą i widzisz, że często spogląda na drzwi, zaczynasz myśleć, że prawdopodobnie na kogoś czeka, ktoś zaraz wejdzie”

„Piszesz sprawdzian, nie przygotowałeś się, korzystasz ze ściąg. Co chwila zerkasz na nauczyciela, który siedzi przy biurku i pisze coś w dzienniku. Zamyka dziennik, to dla ciebie sygnał, że zaraz może wstać. Ty też, częstym zerkaniem wysyłasz mu sygnał, że sprawdzasz co on robi, bo ściągasz”.

Nikt nie powiedział słowa, a komunikat został nadany.

Po drugie teorii umysłu potrzebujemy do rozumienia komunikacji. Jak twierdzi Grice, filozof języka, najważniejszą czynnością, którą wykonujemy poszukując znaczenia słów drugiej osoby jest wyobrażenie sobie co mogło być jej komunikacyjną intencją

Przykład:

„Kiedy policjant krzyczy „rzuć to”, przestępca nie zastanawia się nad wieloznacznością terminu „to” lecz przeciwnie szybko wnioskuje, że intencją policjanta było odniesienie słowa „to” do pistoletu tkwiącego w jego dłoni, i rzuca broń albo nie😊”

„Jeśli nauczyciel powie „dziś będziemy malować królika w klatce” a w sali lekcyjnej jest królik w klatce, wszyscy w klasie mają świadomość, że nie oznacza to, że ten królik powinien zostać pokryty farbą”.

W czasie komunikacji z drugą osobą, nie tylko analizujemy wypowiedziane przez nią wyrazy ale także odszyfrowujemy jej intencje, wychodzimy poza to co usłyszeliśmy aby móc wysunąć hipotezę na temat stanu umysłu mówcy, dotyczy to także komunikacji niewerbalnej.

Przykład:

„Jeżeli osoba a wykonuje gest wyprostowany ręką z otwartą dłonią w kierunku wyjścia to osoba natychmiast przypuszcza, że ta ma na myśli (jej intencją jest żeby zrozumiała), iż powinna wejść do środka lub wyjść, jeżeli znajduje się w środku pomieszczenia”

Innym zastosowaniem czytania umysłu jest oszukiwanie. Polega ono na spowodowaniu aby ktoś nabrał przekonania, że coś jest prawdziwe, podczas gdy w rzeczywistości jest fałszywe. Neurotypowe dzieci zaczynają wykorzystywać bardzo przekonujące oszustwa wkrótce po tym gdy zrozumieją pojęcie fałszywych przekonań, czyli około 4 roku życia.

Kolejnym zastosowaniem czytania umysłu jest empatia daje ona dziecku umiejętność wnioskowania na temat tego jak ktoś może interpretować zdarzenia i jak może się czuć.

Kolejnym sposobem wykorzystania teorii umysłu jest umożliwienie samoświadomości lub autorefleksji. Czterolatki odróżniają pozory od rzeczywistości i rozpoznają omylność własnych przekonań, przyczyny własnego zachowania a także źródła swojej wiedzy, dodatkowo opanowują umiejętność wypróbowania możliwych rozwiązań problemów w myślach.

Jak „ślepota umysłu” wpływa na funkcjonowanie osób ze spektrum autyzmu?

Przede wszystkim wpływa na społeczne i komunikacyjne funkcjonowanie dzieci oraz dorosłych z ASD w codziennym życiu. Poniższe przykłady zostały zaczerpnięte z książki nr 1 w spisie literatury.

1. Niewrażliwość na uczucia innych ludzi.

Rodzice Fryderyka, dwunastolatka z autyzmem, bardzo pragnęli, żeby przystosował się do lokalnej szkoły. Byli przerażanie, gdy dowiedzieli się, że w pierwszym tygodniu nauki chłopiec podszedł do dyrektora szkoły w czasie apelu i skomentował ilość pryszczy na jego twarzy.

2. Niezdolność do uwzględniania, co wiedzą inni ludzie.

Jerzy wyjątkowo dobrze funkcjonujący młody mężczyzna z autyzmem, który zajmuje odpowiedzialne stanowisko w firmie informatycznej, nie potrafił pojąć, że inni mogli nie wiedzieć o zdarzeniu, którego był świadkiem, nie mógł zrozumieć, że jego doświadczenia różnią się od innych i często nawiązywał do zdarzeń nie dostarczając kolegom informacji pozwalających im zrozumieć kontekst jego wypowiedzi.

Niezdolność do kształtowania przyjaźń poprzez odczytywanie intencji i reagowanie na nie.

Samanta, 9- cio letnia dziewczynka z autyzmem, uczęszczająca do szkoły integracyjnej. Rodzice nauczyli ją, aby poprawnie mówiła swoje imię i adres. Najwyraźniej wierząc, że to wystarczy aby się zaprzyjaźnić. Miała zwyczaj podchodzić do grupki dzieci, uroczyście recytując swoje imię i adres, jeśli to nie skutkowało natychmiastowym zaproszeniem do zabawy uderzała najbliżej stojące dziecko.

Niezdolność do odczytywania poziomu zainteresowania słuchaczy swoją wypowiedzią

Robert, dwunastolatek, również uczęszczający do szkoły integracyjnej bezustannie irytował rówieśników i nauczycieli swoimi nudnymi monologami na temat silników Renault, szczegółów konstrukcji mostu Severn lub albinizmu. Dyskutował długo na te tematy, nie potrafiąc dostrzec, że inni nie podzielają jego entuzjazmu.

Niezdolność do wykrywania zamierzonego przez mówcę znaczenia wypowiedzi

Na zajęciach plastyki, nauczycielka poleciła 14 letniemu Dawidowi, w spektrum autyzmu, malowanie siedzącego obok dziecka, co Dawid zrozumiał dosłownie - i ku rozpaczy tegoż dziecka- wykonał.

Leon młody mężczyzna wykonujący pracę biurową, również wpadł w tarapaty z powodu dosłownego rozumienia poleceń. Nawet jeśli ktoś rozdrażniony tonem powiedział do niego „Zrób to jeszcze raz a…!” on usłużnie biegł i wykonywał daną czynność ponownie dokładnie przeciwnie do rzeczywistych życzeń mówiącego.

Niezdolność do przewidywania co inni mogą pomyśleć o danym zachowaniu.

Józef, kiedy był nastolatkiem, często raczył nieznajomych bardzo szczegółowymi opowieściami na tematy osobiste, nie zdając sobie sprawy, ze mówienie na temat czynności fizjologicznych czy intymnych szczegółów życia rodzinnego jest niewłaściwe. Sprawiał również problemy zdejmując ubrania w miejscach publicznych gdy tylko pogoda była upalna, bez poczucia zawstydzenia. Choć sytuacja trochę się poprawiła, kiedy dorósł trudności pojawiły się ponownie, kiedy rozpoczął pracę w firmie informatycznej. Wykazywał brak poczucia osobistej przestrzeni, nachylał się nad biurkami pracujących kobiet i opierał się o nie w windach lub kolejkach. Po tygodniach takiego zachowania, pracownicy sekretariatu zażądali zwolnienia go, jako powód podając molestowanie seksualne.

Niezdolność do zrozumienia nieporozumienia

Michał młody mężczyzna z autyzmem został zwolniony z pracy po incydencie, podczas którego zaatakował szatniarkę. Nie poczuwał się w ogóle do winny za to, że uderzył ją swoją parasolką ponieważ „ona dała mi zły bloczek”. Mając w zwyczaju skrupulatność i drobiazgowość po prostu nie mógł zrozumieć, że ktoś inny może się pomylić. Był zaskoczony, że stracił pracę ponieważ był przekonany, że to szatniarka należało zwolnić.

Niezdolność do oszukiwania lub rozumienia oszustw

Jan, 25 letni mężczyzna z autyzmem, pracował u jubilera. Uważano, że jest uczciwy, dlatego miał dostęp do sejfu. Jednakże jego trudności w rozumieniu oszustwa sprawiały, że dawał się wykorzystywać innym i nowy stróż nocny wykorzystał sytuację. Pewnej nocy Jan został poproszony o klucze i ochoczo wręczył je stróżowi. Kiedy okazało się, że zniknął stróż, klucze oraz zawartość sejfu, Jan został oskarżony o współudział. Chociaż oskarżenia wycofano oczywiście nie mógł dłużej pracować na stanowisku wymagającym takiego zaufania.

Niezdolność do rozumienia powodów działania innych ludzi

Dawid dwudziestolatek z autyzmem i inteligencją w normie ale z ogromnymi trudnościami społecznymi, dostał od swojego wujka propozycję pracy. Biorąc pod uwagę szczególne wzorce zachowań społecznych Dawida, wujek mądrze postanowił znaleźć mu cichy kąt w biurze rachunkowości. Zamiast czuć wdzięczność za wysiłki wujka, Dawid rozzłościł się, kiedy zorientował się, że nie zostanie natychmiast dyrektorem zarządzającym firmą. Zrezygnował z pracy po kilku dniach i długo zachowywał głęboką urazę w stosunku do osoby, która tak bardzo chciała mu pomóc.

Niezdolność do rozumienia niepisanych reguł i konwencji

Jan, 25 letni mężczyzna spędził wiele miesięcy w grupie rozwijającej umiejętności społeczne, próbując poprawić swoje konwersacje i społeczne zdolności. Miał szczególne trudności ze spontanicznymi komentarzami, więc przewodnik grupy włożył wiele wysiłku aby mu pomóc w opracowaniu sposobów rozpoczęcia rozmowy, wspólnych tematów oraz poprawieniu komplementów na temat wyglądu innych ludzi. Dzień później poszedł na swoją pierwszą potańcówkę i był bardzo dumny ze sposobu w jakie zaangażował w rozmowę młodą kobietę na dużą część wieczoru. „Co takiego jej powiedziałeś?” zapytał zaintrygowany nauczyciel grupy. ‘Cóż powiedziałem jej, że ładnie wygląda oraz, że naprawdę podoba mi się kolor jej czerwonej sukienki ponieważ idealnie pasuje do jej dziąseł.

Czy „teorii umysłu” można nauczyć?

„Czytania umysłu” można nauczyć, za pomocą sformalizowanych metod, w trakcie chociażby Treningu Umiejętności Społecznych. Uczenie „czytania umysłu” jest trudne i nigdy nie osiągniemy 100% sukcesu. Życie zaskakuje i nigdy nie wiemy, w jakiej sytuacji znajdzie się osoba w spektrum, aby ją na to przygotować.

Pozostaje jeszcze wyjaśnić jakie są przyczyny „ślepoty umysłu” ale do tego trzeba się zagłębić jak jest zbudowany „autystyczny mózg” i gdzie szukać „usterek”. To temat na oddzielny artykuł, który ukaże się już wkrótce.

Literatura:

1. P. Howlin, S. baron-Cohen, J. Hadwin, Jak uczyć dzieci z autyzmem czytania umysłu, Wydawnictwo JAK, 2010.

2. K. Ordetx, Nauczanie podstaw teorii umysłu, Wydawnictwo Harmonia, 2020.

3. R. Melillo, Autyzm, zapobieganie zaburzeniom ze spektrum autyzmu, ich diagnozowanie i terapia oraz zalecenia dla rodziców, Wydawnictwo Harmonia, 2017.

Strona www stworzona w kreatorze WebWave.